türkiye cumhuriyeti devletinde yasama yürütme ve yargı güçlerinin hangi kurumlar tarafından?

2017 anayasa değişiklikleri ile birlikte söz konusu tartışmalar çoğalmış, özellikle yargı bağımsızlığı ile ilgili sorunlar sıklıkla gündeme gelmeye başlamıştır. Bu durum söz konusu sorunların ne şekilde giderilebileceğine dair çalışmaları da beraberinde getirmiştir. Yapılan çalışmaların çoğunda öne çıkan nokta, genel olarak yargı ve özel olarak da yüksek mahkemelerle ilgili yapılması gereken reformların genel bir perspektifle ortaya konulması şeklindedir. Bu raporda yargı organının oluşumu ve niteliklerine ilişkin “anayasal sorunlar ve çözüm önerileri” üzerinde durulmuştur. Haliyle amaç, genel bir perspektif çizmekten ziyade yargıya ilişkin anayasal düzenlemeleri değerlendirmek ve yine bu düzlemde önerilerde bulunmak suretiyle konu ile ilgili çalışmalara katkı sağlamaktır.

Yargı Organı, hukuki uyuşmazlıkların ve hukuka aykırılık iddialarının Türk milleti adına bağımsız ve tarafsız mahkemelerce kesin olarak çözülmesi faaliyetidir. Türkiye’de yargı sistemi alanında Fransız sistemi benimsenmiştir. Ticaret mahkemeleri yalnız ticari davalara bakar. Ticaret mahkemeleri, asliye hukuk mahkemelerinin daireleri durumundadır, dolayısıyla asliye ticaret mahkemeleri olarak da adlandırılırlar. Ayrı bir ticaret mahkemesi bulunmayan yerlerde asliye hukuk mahkemesi aynı zamanda ticaret mahkemesi sıfatıyla da görev yapar. Alacak, mülkiyet, sözleşme ihlali, icra, iflas, boşanma, miras gibi özel kişilerin kendi aralarında çekişmeli olduğu davalara ve bir kısım çekişmesiz yargı işlerine bakar. Sulh hukuk ve asliye hukuk mahkemeleri genel mahkemelerdir; diğerleri ise ihtisas mahkemesidir. Danıştay’da ise İdari Dava Daireleri Kurulu’nun görev süresi Aralık 2022’ye kadar uzatıldı ve 4’ü Cumhurbaşkanı tarafından atanan 16 yeni üyenin atanacağı hükme bağlandı. Geriye kalan 12 üye ise HSK tarafından idari yargı hakimleri arasından seçiliyor.

Üyelerin de görev süresi 4 yıldır ve süresi biten yeniden seçilebilir. Maddesi uyarınca “kanunların ayrıca görevli kıldığı hâller saklı kalmak üzere, sulh ceza hâkimliği ile ağır ceza mahkemelerinin görevleri dışında kalan dava ve işlere asliye ceza mahkemelerince bakılır”. Maddesine göre Asliye hukuk mahkemeleri, sulh hukuk mahkemelerinin görevleri dışında kalan ve özel hukuk ilişkilerinden doğan her türlü dava ve işler ile kanunların verdiği diğer dava ve işlere bakar. Konsüler temsilcinin yargı bağışıklığına ilişkin istisnaları düzenleyen KİHVS m. 43/2 düzenlemesi uyarınca, yargı bağışıklığının resmi görev niteliğinde olmayan hususlarda ve taşıtlar yoluyla meydana gelen maddi hasarlı kazalar yönünden görülen hukuk davalarında, konsolosluk temsilcilerinin yargı bağışıklığının bulunmadığı düzenlenmiştir.

Cumhurbaşkanı, Devlet başkanı sıfatıyla Türkiye Cumhuriyetini ve Türk Milletinin birliğini temsil eder; Anayasanın uygulanmasını, Devlet organlarının düzenli ve uyumlu çalışmasını temin eder. Yüce Divanda, savcılık görevini Cumhuriyet Başsavcısı veya Cumhuriyet Başsavcıvekili yapar. Yüce Divan kararlarına karşı yeniden inceleme başvurusu yapılabilir. Genel Kurulun yeniden inceleme sonucunda verdiği kararlar kesbahsegel güvenilir mi. Yargı hiçbir zaman o meşhur deyimle “tarafsız ve bağımsız” olmadı ancak bugüne dek gündemin baş maddelerinden biri de değildi. “Türkiye’de Yargı Yoktur, Yargıçların Kaleminden Yargının Ahvali” adlı kitap, halen görevde olan beş hakimin, Orhan Gazi Ertekin, Faruk Özsu, Kemal Şahin, Muzaffer Şakar, Uğur Yiğit’in imzasını taşıyor. Bakanlar Kurulu, 9 Temmuz 2018 tarihinde uygulamaya koyulan Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi öncesinde Türkiye’deki parlamenter sistemin tipik kurumlarından biriydi. Kurul, Devlet tüzel kişiliğinin ülke genelini ilgilendiren kamu hizmetini yürütecek, milletvekili ya da milletvekili seçilme yeterliğine sahip, başbakanca seçilen Bakanlar ve Başbakan tarafından oluşmaktaydı. Önemli güvenlik konularına ilişkin kararlar, Cumhurbaşkanı başkanlığındaki Milli Güvenlik Kurulu tarafından alınır. Ayrıca Belediye Yasası’ndaki değişiklikle bir yerde belediye kurulması veya tüzel kişiliğinin sona erdirilmesinde Danıştay’dan görüş alınması sona erdi. Yargıtay ve Danıştay’a üye seçilme kriterleri de değişti. KHK öncesinde Yargıtay üyesi seçilebilmek için 17, Danıştay üyesi seçilebilmek için ise 20 yıl hakimlik ve savcılık mesleğinde çalışmış olmak şartı aranıyordu.

Türkiye’deki bölge idare mahkemeleri, yargı çevresindeki idare mahkemeleri ve vergi mahkemelerinin tek hakimle verdiği kararları itiraz üzerine inceler ve kesin olarak hükme bağlar. Yargı çevresindeki idare ve vergi mahkemeleri arasında çıkan görev ve yetki uyuşmazlıklarını kesin karara bağlar ve kanunla verilen diğer görevleri yerine getirir. Devlet başkanı, cumhurbaşkanı, hükümet başkanı ve dışişleri bakanlarının, uluslararası ilişkiler ve temaslar yönünden, devleti genel olarak temsil yetkisine sahip oldukları kabul edilmektedir. Yargı bağışıklığı, yabancı devlet başkanlarının görev ve sorumluluklarını etkili bir şekilde yerine getirmesinin teminatı olup, kökenini örf ve adet hukukundan almaktadır. Devlet temsilcileri, diplomatik ve konsüler temsilcilerin yargı bağışıklığı fenomeni de yabancı devletin yargı bağışıklığına ilişkin ilkeler çerçevesinde düzenlenmiş ve bu kapsamda mutlak bir bağışıklıktan ziyade sınırlı bir bağışıklık anlayışı benimsenmiştir. Türkiye’de yargı organı ile ilgili tartışmalar her zaman gündemde olmuştur.

Anayasa değişikliği ile sistemde yargı yetkisinin ‘tarafsız ve bağımsız’ mahkemelerce kullanılacağı belirtilmişti. Ancak yüksek yargıya ilişkin yapılan atamalarda cumhurbaşkanının ağırlığının artırılmış olması nedeniyle ikinci yılda da tıpkı meclis gibi yargının da “cumhurbaşkanının güdümünde” olduğu eleştirilerinin hızını kesmedi. Üst mahkemesi Yargıtay olan adli yargıda hukuk ve ceza mahkemesi davalarına bakılmaktadır. Üst mahkemesi Danıştay olan idari yargıda idari mahkemeler ve vergi mahkemeleri görevlidir. Yargı organları arasındaki uyuşmazlıkları çözmekle görevli yüksek mahkemedir. Her ne kadar yargı bağışıklığı hususu soyut normlar ile düzenlenmiş ise de, normların lafzındaki yoruma muhtaç ifadelerin hatırı sayılı miktarda olduğu gözetildiğinde, ilgili düzenlemelerin daha kazuistik ve kapsayıcı düzenlenmesinin daha faydalı olacağı kanaatindeyiz. 31/2 uyarınca diplomatik temsilcinin tanıklık yapma zorunluluğunun bulunmadığı düzenlenmektedir. 37 uyarınca, temsilcinin, görevleri ile ilgili olmak kaydıyla, idari ve teknik personeli ile bunların Türk vatandaşı olmayan, sürekli olarak Türkiye’de yerleşik olmayan ve birlikte oturan aile üyelerinin de yargı bağışıklığından faydalanacağı ifade edilmektedir. 49/2 düzenlemesinde “Bu gibi uyuşmazlıklarda yabancı devletin diplomatik temsilcilerine tebligat yapılabilir.” denilmekle, yabancı devletin MÖHUK m. 49/1 kapsamında kalan özel hukuk iş ve işlemlerinden doğan ihtilaflarda, yabancı devletin diplomatik temsilcisine tebligat yapılabileceği düzenlenmiştir. Söz konusu tebligatın Dışişleri Bakanlığı kanalıyla diplomatik tebligat usulü ile mi yoksa 7201 sayılı Tebligat Kanunu uyarınca mı yapılacağı hususunda doktrinde tartışmalar mevcuttur.

• Hakimler Savcılar Yüksek Kurulu (HSYK) iken HSK’ya dönüştürülen kurulun üyelerinin belirlenmesinde; partili olmayan cumhurbaşkanının, Yargıtay, Danıştay, Türkiye Adalet Akademisi genel kurullarının, adli ile idari yargı hakim ve savcılarının yetkisi vardı.
• Geriye kalan 12 üye ise HSK tarafından idari yargı hakimleri arasından seçiliyor.

44 kapsamında, konsolosluk mensuplarının adli ve idari davalar bakımından tanıklık yapmaları önünde bir engel bulunmadığı, adli makamlar tarafından tanık sıfatıyla bu kişilerin çağrılıp dinlenebileceği düzenlenmiştir. Yine ilgili maddeye göre, konsolosluk memurunun tanıklığı reddetmesi durumunda, HMK m. 245 uyarınca zorla getirme veya yakalama tedbirlerinin bu kişiler bakımından uygulanamayacağı ifade edilmiştir. Bunun karşısında, cebri icra bağışıklığı (immunity from enforcement) ise, her ne kadar doktrinde yargı bağışıklığı ile farklı kavramlar olmadığı yönünde görüşler bulunuyor ise de, mahkemeler tarafından verilen hükmün icrasından bağışıklık olarak tanımlanmaktadır. Madde 7 – Yasama yetkisi Türk Milleti adına Türkiye Büyük Millet Meclisinindir. Madde 8 – Yürütme yetkisi ve görevi, Cumhurbaşkanı (…) tarafından, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanılır ve yerine getirilir. Hakim ve savcı atamalarında tarikatların, cemaatlerin etkili olduğu ididası da yargı gündeminden hiç düşmedi. İlhan Cihaner, yargıda Fethullah Gülen yapılanmasıyla etkin ve adil mücadele edilemediniğini söylerken, şimdilerde atamalarda yine tarikatların etkili olduğunu iddia edenlerden. Cihaner “Fethullahçı suçlamasıyla karşı karşıya kalan hakim ve savcıların çoğu örneğin Menzil tarikatından olduğunu söyleyerek işine sahip çıkıyor” iddiasında bulunuyor. Gezi Davası kapsamında ‘hükümeti devirmeye çalışmakla suçlanıp, yargılanan ve beraat eden Osman Kavala, cezaevinden çıkamadı.